Dürkopp (Bielefeld, D) 1892

Burgers (Deventer) 1893

Dürkopp (Bielefeld, D) 1894

Anker (Bielefeld, D) 1895

Bell (Wolverhampton, GB) 1896

Benetfink (London) 1897

Concordia (Bielefeld, D) 1897

Elmore (New York/London) 1897

Eysink (Amersfoort) 1896, Haddon (London) 1897

Unique (Luik) 1897

Inleiding

Bij het lezen van stukken over oude fietsen viel mij op dat voor de benaming van de verschillende oude modellen damesframes in verschillende talen een aantal termen behoorlijk door elkaar worden gebruikt. Men is het er bijvoorbeeld niet over eens wat een zwanehalsframe is: is dat de typisch Duitse toerfiets met S-vormig dubbelgebogen buizen of heet de Nederlandse omafiets zo?

     Navraag binnen een kring van fietsenliefhebbers die bij de e-mail-lijst van de Duitse website Fahrradsammler zijn aangesloten leverde behalve interessante informatie helaas nog meer verwarring op. Het artikel dat u nu leest gaat over de vraag welke soorten damesframes te onderscheiden zijn en hoe deze in verschillende talen worden genoemd.

Ontwikkeling van de soorten frames

Bij de herenfietsen is het diamantframe sinds de jaren negentig van de negentiende eeuw veruit de meest toegepaste constructie. Toen in de laatste jaren van de negentiende eeuw ook steeds meer dames de fiets ontdekten, zocht men naar een voor hen geschikte constructie. Specifieke eisen waar een damesfiets aan moest voldoen waren:

- gewichtsbesparing,
- lage en ruime instap
- en niet in de laatste plaats een elegant en sierlijk uiterlijk.

Uitgaande van het diamantframe leverde dit uiteenlopende constructies op, die uiteraard in de vorm van de twee buizen tussen balhoofdbuis en zadelbuis wezenlijk van elkaar verschilden, maar ook in de lengte van de balhoofdbuis, de positie van de trapas en in de wielmaat (26", 28" of afwijkende wielmaat voor en achter). Hiernaast zijn een aantal willekeurig gekozen voorbeelden uit diverse landen te zien. In 1898 schreef het Duitse vakblad "Radmarkt" over "het verschijnsel dat er nog steeds allerlei variaties voorkomen en dat sommige fabrieken zelfs totaal verschillende modellen naast elkaar in één folder aanbieden."

Modellen en benamingen

Uiteindelijk leverde dit drie basismodellen voor damesfietsen op, die decennia lang met elkaar concurreerden. Deze drie modellen en hun benamingen in het Nederlands, Duits, Engels en Frans zullen hier worden besproken. Overigens zou het in dit verband interessant zijn om uit te zoeken, welke rijwielfabrieken uit de verschillende landen wanneer met belangrijke nieuwe vindingen tot de ontwikkeling van de verschillende soorten damesfietsen hebben bijgedragen. Interessant maar ook best moeilijk...

Model 1: dubbelgebogen buizen

De meest gebruikelijke versie van dit model heeft een S-vormig gebogen onderbuis en een enkelvoudig gebogen schuine bovenbuis, die naar het balhoofd toe recht loopt. Bij de oudste modellen was deels ook deze bovenbuis dubbel gebogen. Tussen de twee schuine buizen zijn over het algemeen twee mannetjes gesoldeerd. Doordat de schuine onderbuis tegen het voorwiel aan ligt heeft dit model een extra wijde instap. Het is de typisch Duitse damestoerfiets zoals deze in oude Duitse, maar ook Engelse fietscatalogi vanaf ongeveer 1897 te vinden is. In Frankrijk maakte dit model pas na de eerste wereldoorlog zijn opgang.

     De gebruikelijke Duitse term voor deze fiets is Schwanenhalsrahmen. In Frankrijk heeft hij dezelfde naam: col de cygne. Ook in Nederland wordt zwanehals gezegd, hoewel ik hem hier eigenlijk alleen van Union (jaren zeventig) ken. In Engelse brochures vond ik de benamingen serpentine frame en double bent frame.

Model 2: rechte onderbuis en enkelvoudig omhoog gebogen bovenbuis

Het verschil zit hem binnen dit basismodel in het aantal mannetjes tussen de buizen (0, 1 of 2) en in de bocht die de schuine bovenbuis maakt (óf het bovenste stuk naar het balhoofd toe loopt recht óf de hele buis loopt in een grote bocht).

     Ook dit model komt al vóór 1900 in veel Engelse en Duitse folders voor. Maar Engeland is het land waar deze constructie de standaard wordt en daarom meestal gewoon ”ladies’ bicycle” heet. De officiële benaming is echter loop frame. In Nederland heet dit model pas sinds de jaren zeventig omafiets, framebouwers noemen hem dames bocht. In Frankrijk was de omafiets al voor de zwanehals gebruikelijk en heet hij cadre courbé (gebogen frame). Later werd de naam col de cygne ten onrechte ook voor de omafiets gebruikt.

     In Duitse kringen kwam ik de benamingen ”Schwanenhals”, ”englischer Rahmen” en ”Wiegerahmen” tegen, die allemaal ook op andere modellen van toepassing zijn. Een wiegframe is bijvoorbeeld ook een soort brommer- of motorframe, en in het Frans slaat de letterlijke vertaling ”berceau” op een andersoortig damesframe van de laatste decennia. Overigens is de term dubbelbuisframe verwant aan het wiegframe en wordt ook deze benaming voor verschillende soorten frames gebezigd. Een ondubbelzinnige Duitse term voor de omafiets was niet te vinden.

Model 3: twee rechte, min of meer parallelle buizen

In oude Engelse brochures zijn deels zeer gedurfde versies van dit basismodel te vinden, waarbij de twee buizen de ene keer bij het balhoofd en de andere keer boven de bracket bijna op een punt samen komen. Meestal lopen de buizen echter parallel of bijna parallel, eerst als toerfiets en vanaf de jaren vijftig in grote aantallen ook als sportfiets.

     Omdat ook dit frame van oorsprong Engels is heet het in het Frans vanouds cadre anglais. Ook in Duitsland wordt weleens ”englischer Rahmen” gezegd, dit roept echter verwarring op met de omafiets. Maar ook de Nederlandse benaming parallelframe of frame met parallelle buizen komt in Duitsland voor: Parallelrahmen of Parallelrohrrahmen. In Engeland wordt dit frame kennelijk net als het model 2 alleen maar "ladies' bicycle" genoemd. Een Engelse fietsenkenner stelde als benaming parallel frame of nog beter parallel down-tube frame voor.

Dit overzicht pretendeert niet dat daarmee het laatste woord hierover is gezegd. Het is eerder bedoeld als een voorstel dat een deel van de verwarring over de aanduiding van de verschillende damesframes weg moet nemen. Aanvullingen en opmerkingen hierover per e-mail zijn altijd welkom.

     Ten slotte wil ik nog die mensen bedanken die informatie over dit onderwerp hebben bijgedragen: Otto Beaujon, Michael Mertins, Steffen Milew, Ron Sant, Andree Schote, Tilman Wagenknecht en Jan de Wilde.

     Een interessante scan uit een NSU-folder, die goed bij het onderwerp van dit artikel past heeft Andreas Jankowitsch bijgedragen.